nano_exit

基礎的なことこそ、簡単な例が必要だと思うのです。

二体演算子の第二量子化

二体演算子 vは、(Fermion)粒子のペアが重要であり、順列には依らない。

\displaystyle
v_{i,j} = v_{j,i}

N粒子系に作用する二体演算子 V_Nは、 vの全ての粒子ペアを取ったもので表せる。

\displaystyle
  V_N = \sum_{i < j}^N v_{i,j}
    = \frac{1}{2}\left( \sum_{i < j}^N v_{i,j} + \sum_{i < j}^N v_{j,i} \right)
    = \frac{1}{2}\left( \sum_{i < j}^N v_{i,j} + \sum_{j < i}^N v_{i,j} \right)
    = \frac{1}{2} \sum_{ i \neq j }^N v_{i,j}

 vの位置表示について対角的だとすると、

\displaystyle
v_{i,j} | \vec r_1 ; i \rangle | \vec r_2 ; j \rangle
  = v( \vec r_1, \vec r_2 ) | \vec r_1 ; i \rangle | \vec r_2 ; j \rangle
\\
\displaystyle
\qquad
  = v_{j,i} | \vec r_1 ; i \rangle | \vec r_2 ; j \rangle
  = v( \vec r_2, \vec r_1 ) | \vec r_1 ; i \rangle | \vec r_2 ; j \rangle

N粒子系のSlater行列式は、

\displaystyle
  \left| \vec r_1, \cdots \vec r_N \right\rangle
    \equiv \frac{1}{\sqrt{N!}} \sum_{P} \prod_{k=1}^N (-1)^P | \vec r_k ; P(k) \rangle
したがって、

\displaystyle
  V_N \left| \vec r_1, \cdots \vec r_N \right\rangle
    = \frac{1}{2} \sum_{i \neq j} v( \vec r_i, \vec r_j ) \left| \vec r_1, \cdots \vec r_N \right\rangle
最初は粒子のペアだったのが、位置座標のペアに代わっていることに注意。

ここから、第二量子化へと進んでいく。

Slater行列式と以下の(第二量子化)表現が等価になるように場の演算子 \hat \psiが定義されているとする。

\displaystyle
  \left| \vec r_1, \cdots \vec r_N \right\rangle \equiv \hat \psi^\dagger( \vec r_1 ) \cdots \hat \psi^\dagger( \vec r_N ) | 0 \rangle

このときに、以下の関係を満たすように V_N第二量子化した \hat Vを探すことが目標である。

\displaystyle
\hat V \left| \vec r_1, \cdots \vec r_N \right\rangle = V_N \left| \vec r_1, \cdots \vec r_N \right\rangle

そして、天下り的であるが、 \hat Vは(位置表示:場の演算子において)以下のように表される。

\displaystyle
\hat V
  = \frac{1}{2} \int d\vec x d\vec y \,
    \hat \psi^\dagger( \vec x ) \hat \psi^\dagger( \vec y ) \, v( \vec x, \vec y ) \, \hat \psi( \vec y ) \hat \psi( \vec x )
ここから、 \hat Vが正しく V_Nと繋がるかどうかを確認する。

まず、場の消滅演算子 \left| \vec r_1, \cdots \vec r_N \right\rangleに作用させると、

\displaystyle
\hat \psi( \vec x ) \, \left| \vec r_1, \cdots \vec r_N \right\rangle
\\
\displaystyle
\qquad
  = \hat \psi( \vec x ) \, \hat \psi^\dagger( \vec r_1 ) \cdots \hat \psi^\dagger( \vec r_N ) | 0 \rangle
\\
\displaystyle
\qquad
  = \sum_{i=1}^N (-1)^{i-1} \delta( \vec x - \vec r_i ) \,
    \hat \psi^\dagger( \vec r_1 ) \cdots
    \left\{ \hat \psi^\dagger( \vec r_{i} ) \right\}
    \cdots \hat \psi^\dagger( \vec r_N ) | 0 \rangle
 \{ \hat \psi^\dagger( \vec r_{i} ) \} \hat \psi^\dagger( \vec r_{i} )が抜けている(消滅している)ことを表す。

同様にして、

\displaystyle
\hat \psi( \vec y ) \hat \psi( \vec x ) \, \left| \vec r_1, \cdots \vec r_N \right\rangle
\\
\displaystyle
\qquad
  = \hat \psi( \vec y ) \sum_{i=1}^N (-1)^{i-1} \delta( \vec x - \vec r_i ) \,
    \hat \psi^\dagger( \vec r_1 ) \cdots
    \left\{ \hat \psi^\dagger( \vec r_{i} ) \right\}
    \cdots \hat \psi^\dagger( \vec r_N ) | 0 \rangle
\\
\displaystyle
\qquad
  = \sum_{i=1}^N (-1)^{i-1} \delta( \vec x - \vec r_i ) \, \sum_{ j (< i ) } (-1)^{j-1} \delta( \vec y - \vec r_j )
\\
\displaystyle
\qquad \qquad \times
    \hat \psi^\dagger( \vec r_1 ) \cdots
    \left\{ \hat \psi^\dagger( \vec r_{j} ) \right\} \cdots
    \left\{ \hat \psi^\dagger( \vec r_{i} ) \right\}
    \cdots \hat \psi^\dagger( \vec r_N ) | 0 \rangle
\\
\displaystyle
\qquad
  + \sum_{i=1}^N (-1)^{i-1} \delta( \vec x - \vec r_i ) \, \sum_{ j (> i ) } (-1)^{j-2} \delta( \vec y - \vec r_j )
\\
\displaystyle
\qquad \qquad \times
    \hat \psi^\dagger( \vec r_1 ) \cdots
    \left\{ \hat \psi^\dagger( \vec r_{i} ) \right\} \cdots
    \left\{ \hat \psi^\dagger( \vec r_{j} ) \right\}
    \cdots \hat \psi^\dagger( \vec r_N ) | 0 \rangle

一方で、ここから場の生成演算子を作用させていくと、

\displaystyle
\hat \psi^\dagger( \vec y ) \hat \psi( \vec y ) \hat \psi( \vec x ) \, \left| \vec r_1, \cdots \vec r_N \right\rangle
\\
\displaystyle
\qquad
  = \sum_{i=1}^N (-1)^{i-1} \delta( \vec x - \vec r_i ) \, \sum_{ j (< i ) } (-1)^{j-1} \hat \psi^\dagger( \vec r_j )  \delta( \vec y - \vec r_j )
\\
\displaystyle
\qquad \qquad \times
    \hat \psi^\dagger( \vec r_1 ) \cdots
    \left\{ \hat \psi^\dagger( \vec r_{j} ) \right\} \cdots
    \left\{ \hat \psi^\dagger( \vec r_{i} ) \right\}
    \cdots \hat \psi^\dagger( \vec r_N ) | 0 \rangle
\\
\displaystyle
\qquad
  + \sum_{i=1}^N (-1)^{i-1} \delta( \vec x - \vec r_i ) \, \sum_{ j (> i ) } (-1)^{j-2} \hat \psi^\dagger( \vec r_j ) \delta( \vec y - \vec r_j )
\\
\displaystyle
\qquad \qquad \times
    \hat \psi^\dagger( \vec r_1 ) \cdots
    \left\{ \hat \psi^\dagger( \vec r_{i} ) \right\} \cdots
    \left\{ \hat \psi^\dagger( \vec r_{j} ) \right\}
    \cdots \hat \psi^\dagger( \vec r_N ) | 0 \rangle
\\
\displaystyle
\qquad
  = \sum_{i=1}^N (-1)^{i-1} \delta( \vec x - \vec r_i ) \, \left( \sum_{ j (< i ) } + \sum_{ j ( > i ) } \right) \delta( \vec y - \vec r_j )
\\
\displaystyle
\qquad \qquad \times
    \hat \psi^\dagger( \vec r_1 ) \cdots
    \left\{ \hat \psi^\dagger( \vec r_{i} ) \right\}
    \cdots \hat \psi^\dagger( \vec r_N ) | 0 \rangle
\\
\displaystyle
\qquad
  = \sum_{i \neq j}^N (-1)^{i-1} \delta( \vec x - \vec r_i ) \delta( \vec y - \vec r_j )
\\
\displaystyle
\qquad \qquad \times
    \hat \psi^\dagger( \vec r_1 ) \cdots
    \left\{ \hat \psi^\dagger( \vec r_{i} ) \right\}
    \cdots \hat \psi^\dagger( \vec r_N ) | 0 \rangle

\displaystyle
\hat \psi^\dagger( \vec x ) \hat \psi^\dagger( \vec y ) \hat \psi( \vec y ) \hat \psi( \vec x ) \, \left| \vec r_1, \cdots \vec r_N \right\rangle
\\
\displaystyle
\qquad
  = \sum_{i \neq j}^N (-1)^{i-1} \hat \psi^\dagger( \vec r_i ) \delta( \vec x - \vec r_i ) \delta( \vec y - \vec r_j )
\\
\displaystyle
\qquad \qquad \times
    \hat \psi^\dagger( \vec r_1 ) \cdots
    \left\{ \hat \psi^\dagger( \vec r_{i} ) \right\}
    \cdots \hat \psi^\dagger( \vec r_N ) | 0 \rangle
\\
\displaystyle
\qquad
  = \sum_{i \neq j}^N \delta( \vec x - \vec r_i ) \delta( \vec y - \vec r_j )
\\
\displaystyle
\qquad \qquad \times
    \hat \psi^\dagger( \vec r_1 ) \cdots
    \cdots \hat \psi^\dagger( \vec r_N ) | 0 \rangle
\\
\displaystyle
\qquad
  = \sum_{i \neq j}^N \delta( \vec x - \vec r_i ) \delta( \vec y - \vec r_j ) \left| \vec r_1, \cdots \vec r_N \right\rangle
場の演算子の掛ける順番に注意。これは \hat V積分の中身に対応させてある。
和は、位置番号に対応しているが、場の演算子の表現にした時点で、位置番号と粒子番号が同等として扱われている。

したがって、

\displaystyle
\hat V \left| \vec r_1, \cdots \vec r_N \right\rangle
\\
\displaystyle
\qquad
  = \frac{1}{2} \sum_{i \neq j }^N \int d\vec x d\vec y \, v( \vec x, \vec y )
    \delta( \vec x - \vec r_i ) \delta( \vec y - \vec r_j ) \left| \vec r_1, \cdots \vec r_N \right\rangle
\\
\displaystyle
\qquad
  = \frac{1}{2} \sum_{i \neq j }^N v( \vec r_i, \vec r_j ) \left| \vec r_1, \cdots \vec r_N \right\rangle
\\
\displaystyle
\qquad
  = V_N \, \left| \vec r_1, \cdots \vec r_N \right\rangle
場の演算子による表現が、Slater行列式による表現と一致することが示せた。

ここから、 \hat Vを他の生成消滅演算子で書くと、

\displaystyle
\hat V
  = \int d\vec x d\vec y \,
    \hat \psi^\dagger( \vec x ) \hat \psi^\dagger( \vec y ) \, v( \vec x, \vec y ) \, \hat \psi( \vec y ) \hat \psi( \vec x )
\\
\displaystyle
\qquad
  = \frac{1}{2} \sum_{\alpha, \alpha'} \sum_{\beta, \beta'} \left( \int d\vec x d\vec y \,
    \psi_\alpha^*( \vec x ) \psi^*_\beta( \vec y ) \, v( \vec x, \vec y ) \, \psi_{\beta'}( \vec y ) \psi_{\alpha'}( \vec x ) \right)
    c^\dagger_\alpha c^\dagger_\beta c_{\beta'} c_{\alpha'} 
\\
\displaystyle
\qquad
  \equiv \frac{1}{2} \sum_{\alpha, \alpha'} \sum_{\beta, \beta'} v_{\alpha \beta, \alpha' \beta'} \,
    c^\dagger_\alpha c^\dagger_\beta c_{\beta'} c_{\alpha'}
もし、 \alpha', \beta'の和が同じ空間内を動くなら、

\displaystyle
\hat V
  = \frac{1}{2} \sum_{\alpha, \alpha'} \sum_{\beta, \beta'} v_{\alpha \beta, \alpha' \beta'} \,
    \left( \frac{1}{2} c^\dagger_\alpha c^\dagger_\beta c_{\beta'} c_{\alpha'}
        + \frac{1}{2} c^\dagger_\alpha c^\dagger_\beta c_{\beta'} c_{\alpha'} \right)
\\
\displaystyle
\qquad
  = \frac{1}{2} \sum_{\alpha, \alpha'} \sum_{\beta, \beta'} v_{\alpha \beta, \alpha' \beta'} \,
    \left( \frac{1}{2} c^\dagger_\alpha c^\dagger_\beta c_{\beta'} c_{\alpha'}
        - \frac{1}{2} c^\dagger_\alpha c^\dagger_\beta c_{\alpha'} c_{\beta'} \right)
\\
\displaystyle
\qquad
  = \frac{1}{4} \sum_{\alpha, \alpha'} \sum_{\beta, \beta'}
    \left( v_{\alpha \beta, \alpha' \beta'} - v_{\alpha \beta, \beta' \alpha'} \right) \,
    c^\dagger_\alpha c^\dagger_\beta c_{\beta'} c_{\alpha'}